Niewykonanie umowy z uwagi na zaistnienie pandemii SARS-Cov-2

Szanowni Państwo,

Wiele zapytań otrzymuję odnośnie niemożności lub znacznych trudności w wykonaniu zobowiązań umownych przez przedsiębiorców w związku z zaistniałą sytuacją pandemii. Chciałbym poruszyć w związku z tym podstawowe instytucje prawne znane polskiemu prawu cywilnemu, które mogą znaleźć zastosowanie do obecnych warunków.

Przyczyny niemożności wykonania umowy mogą być różne, choć należy je podzielić na:

• Przyczyny pozafinansowe: np. niemożność pozyskania towaru (przerwa w łańcuchu dostaw) lub komponentów potrzebnych do wykonania umowy, niemożność wykonania umowy z uwagi na obowiązek powstrzymania się od określonej działalności w związku ze stanem epidemii
• Przyczyny pieniężne: np. niemożność pozyskania środków pieniężnych na zapłatę zobowiązań pieniężnych związana z obowiązkowym przestojem (pozbawieniem możliwości osiągania dochodów),

Odnośnie każdej z tych przyczyn różne będą skutki prawne dla osób niemogących wykonać zawartych przez siebie umów.

Opracowanie zacząć należy od powołania się na starą zasadę, mówiącą iż zawartych umów należy dotrzymywać. Pośrednio została ona uregulowana w art. 354§1 k.c., który stanowi:

„Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.”

Od razu dodać należy, iż w §2 art. 354 kodeks cywilny wskazuje, iż:

„W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.”

A teraz wskazuję najważniejsze instytucje, które będą stanowiły wyłom od powyższej zasady lub jej ograniczenie (w kolejności od tych, które będą miały największe znaczenia w najbliższych miesiącach, do tych wykorzystywanych sporadycznie):

1. 471 i n k.c.:

W art. 471 k.c. ustanowiono odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte umowy przez osobę zobowiązaną (dłużnika). Przepis ten stanowi, iż:

„Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.”

Jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy zostało spowodowane przez okoliczności całkowicie od dłużnika niezależne, nie ponosi on za nie odpowiedzialności. Unormowanie będzie w praktyce miało w najbliższych miesiącach  i latach duże znaczenie dla oceny czy strona umowy winna zapłacić odszkodowanie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy czy też nie.

Jak wynika z art. 6 k.c.:

„Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.”.

Analogiczne unormowanie znajdziemy w art. 232 k.p.c. Oznacza to w praktyce, iż w razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wierzyciel będzie musiał udowodnić fakt zawarcia umowy o określonej treści, niewykonania lub nienależytego wykonania jej przez drugą stronę (dłużnika) i wysokość poniesionej w związku z tym szkody (oraz że szkoda pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy).

Strona, która nie mogła wykonać umowy na skutek zaistniałej sytuacji związanej z pandemią wirusa SARS-Cov-2, będzie mogła się bronić poprzez wykazywanie, że nie wykonała umowy lub wykonała ją nienależycie (np. w sposób częściowy) na skutek okoliczności związanych z sytuacją epidemiologiczną i że były to okoliczności:

• Niezależne od strony,
• Obiektywnie uniemożliwiające jej wykonanie umowy,

Ponadto wystarczającym w części przypadków będzie wykazanie, że strona dochowała należytej staranności przy próbie wykonania umowy, stosownie do treści art. 472 k.c., który stanowi:

„Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.”.

2. 475 §1 k.c. – następcza niemożliwość świadczenia (po zawarciu umowy)

„Jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.”.

Ta regulacja będzie miała zastosowanie we wszystkich tych sytuacjach, w których pomiędzy zawarciem umowy a terminem jej wykonania samo wykonanie umowy stało się niemożliwe. W celu zastosowania tej instytucji świadczenie musi stać się niemożliwe na skutek okoliczności, za które dłużnika nie ponosi odpowiedzialności.

Przykładowo jeżeli, Pani X zobowiązała się do organizacji imprezy masowej mającej na celu promocję najnowszego produktu Y firmy Z w dniu 21 marca 2020r. (z uwagi na to, że produkt miał wejść do sprzedaży w sklepach w dniu 23 marca 2020r.) i nie może wykonać swojego zobowiązania z uwagi na konieczność odwołania wydarzenia, to odpowiedzialności za niewykonanie umowy ponosić nie będzie. Oczywiście w grę wchodzić będzie zmiana umowy i zawarcie aneksu zawierającego regulacje wzajemnych świadczeń. Jeżeli Pani X dostała wcześniej wynagrodzenie (które miało stanowić jej zysk) będzie musiała je zwrócić, bowiem jest bezpodstawnie wzbogacona. Natomiast koszty poniesione w celu organizacji tego wydarzenia, np. koszt zakupu baloników, wynagrodzenie za sporządzenie prezentacji mających służyć promocji, które zostały zakupione 20 marca 2020r. nie będą stanowiły wzbogacenia przedsiębiorcy i nie będą podlegać zwrotowi.

Przywołać tu należy rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii. W §6 rozporządzenia są wymienione zakresy działalności, które zostały od dnia 20 marca 2020r. „czasowo ograniczone” (czyli de facto których wykonywanie jest niemożliwe). W skrócie (zainteresowanych odsyłam do linku):

„ustanawia się czasowe ograniczenie:

1) prowadzenia przez przedsiębiorców w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców oraz przez inne podmioty, działalności:

a) polegającej na przygotowywaniu i podawaniu posiłków i napojów gościom siedzącym przy stołach lub gościom dokonującym własnego wyboru potraw z wystawionego menu, spożywanych na miejscu (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w podklasie 56.10.A), z wyłączeniem realizacji usług polegających na przygotowywaniu i podawaniu żywności na wynos lub jej przygotowywaniu i dostarczaniu oraz działalności restauracyjnej lub barowej prowadzonej w środkach transportu, wykonywanej przez oddzielne jednostki,

b) związanej z organizacją, promocją lub zarządzaniem imprezami, takimi jak targi, wystawy, kongresy, konferencje, spotkania, włączając działalności polegające na zarządzaniu i dostarczaniu pracowników do obsługi terenów i obiektów, w których te imprezy mają miejsce (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w podklasie 82.30.Z),

c) twórczej związanej z wszelkimi zbiorowymi formami kultury i rozrywki (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w dziale 90.0),

d) związanej ze sportem, rozrywkowej i rekreacyjnej (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w dziale 93.0), w szczególności polegającej na prowadzeniu miejsc spotkań, klubów, w tym klubów tanecznych i klubów nocnych oraz basenów, siłowni, klubów fitness,

e) związanej z projekcją filmów lub nagrań wideo w kinach, na otwartym powietrzu lub w pozostałych miejscach oraz działalności klubów filmowych (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w podklasie 59.14.Z),

f) związanej z konsumpcją i podawaniem napojów (ujętej w Polskiej Klasyfikacji Działalności w podklasie 56.30),

g) związanej z prowadzeniem kasyn, z wyłączeniem kasyn internetowych;”

Link:

http://dziennikustaw.gov.pl/D2020000049101.pdf

3. 357¹ §1 k.c. – rebus sic stantibus

„Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.”.

To jest temat rzeka, rozwinę to w osobnym wpisie, jeżeli pojawi się takie zainteresowanie.

4. 358¹ §3 k.c.

„W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.”

Tutaj jest znaczne ograniczenia w postaci art. 358¹ §4 k.c.:

„Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.”

Takiego ograniczenia nie ma w przypadku powyżej wskazywanego 357¹ §1 k.c.

5. 5 k.c. – tzw. ostateczny środek ochrony lub ostatnia deska ratunku

„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

Osoba pozwana zawsze może podnieść zarzut, iż żądanie powoda stanowi nadużycie prawa, bowiem jest sprzeczne bądź z jego przeznaczeniem bądź z zasadami współżycia społecznego.

PODSUMOWANIE:

W praktyce sporów sądowych na gruncie niewykonania lub nienależytego wykonania umów w warunkach pandemii, kluczowe będzie dokonanie interpretacji przez sądy sformułowania „okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”. Należy spodziewać się rozbieżności pomiędzy poszczególnymi sądami i sądami w obrębie poszczególnych sądów apelacyjnych. Podejrzewam, że może dojść w tym przypadku do dużej kazuistyki i rozróżniania sytuacji przedsiębiorców działających w poszczególnych branżach i o różnej wielkości.

Należy zwrócić uwagę, iż na niemożność wykonania umowy będą się w zasadzie mogli powoływać przedsiębiorcy zobowiązani do świadczeń niepieniężnych.

Oczywiście każda sytuacja jest inna i przed podjęciem konkretnych kroków wskazana byłaby analiza sytuacji każdego z Państwa z osobna.

Z wyrazami szacunku,

Radca Prawny

Jerzy Wyszyński